Dei siste åra har protestane hagla mot kommunesamanslåingar og nedleggingar av lokalsjukehus, fødeavdelingar, skular og lensmannskontor. Distriktsopprøret har vore ei viktig årsak til Senterpartiet sin framgang og dermed til regjeringsskiftet hausten 2021.

Men lar sentraliseringa og urbaniseringa seg snu? Det regjeringsoppnemnde Demografiutvalet, leia av professor Victor Norman, peika i 2020 på at det for første gong i historia ikkje vert fødd nok barn i distrikta til å oppretthalda folketalet. Om ikkje Distrikts-Norge skal bli ein naturskjønn gamleheim, krevst det langt meir radikale og utradisjonelle tiltak enn me har brukt til nå.

Victor Norman (f. 1946) er professor emeritus i samfunnsøkonomi ved Norges handelshøyskole, og ein aktiv samfunnsdebattant. Som arbeids- og administrasjonsminister (H) i Bondevik II-regjeringa flytta han i 2003 sju statsetatar ut av Oslo.

 «I en av de store vindusflatene så jeg plutselig et glimt av moren min, høy, tynn, med et litt steilt ganglag og et ubekvemt uttrykk i ansiktet. Problemet var bare at moren min var død for mange år siden. Personen i vinduet var meg.»

Slik skildrar psykolog Sissel Gran det brå møtet med sin eigen alderdom i boka «Inni er vi alltid unge» frå 2019. I boka deler ho sine tankar om aldring, og spør seg mellom anna om det kan finnast uventa gleder å henta i aldringsprosessen. I foredraget tar ho oss med i desse refleksjonane.

Sissel Gran (f. 1951) er ein av Norges mest kjende psykologar. Ho jobbar som parterapeut, coach, førelesar og forfattar. Ho er sterkt opptatt av kunnskapsformidling og opplysning, ho har skrive for fleire riksaviser i ei årrekke, og er kjend som ein fengslande og fargerik foredragshaldar.

Foto: Kristoffer Myhre

 Rundt 2500 nordmenn var fangar i den tyske konsentrasjonsleiren Sachsenhausen under krigen. Dei kom frå alle samfunnslag. Bønder og arbeidarar, professorar og legar, fiskarar og kjøpmenn svalt saman, sleit saman og drøymde saman. Ironisk nok la nazistane på denne måten til rette for ein politisk verkstad for heilt andre idear enn nazismen.

I konsentrasjonsleiren vart det lagt planar for eit betre Norge etter krigen. I norskebrakkene fanst det to komande statsministrar og seks framtidige statsrådar som skulle medverka til det. Blant dei var Einar Gerhardsen og Stavanger-mannen Sven Oftedal, som vart sosialminister i Gerhardsens første regjering og ein nøkkelperson i å byggja den nye velferdsstaten.

Sven Egil Omdal (f. 1953) har skrive den første samla framstillinga av nordmennene i leiren. Omdal har bakgrunn som journalist og redaktør. Han har gitt ut fleire bøker og er kjend for Senioruniversitetet sine medlemmer som ein framifrå foredragshaldar.

 Beredskap har kome høgare på den politiske dagsordenen. Dramatiske hendingar som 22. juli-terroren og krigen i Ukraina har medverka til det, det same har ras, brannar og ulukker som viser at også det moderne, høgteknologiske samfunnet kan vera sårbart. Og ikkje alle utfordringar kan løysast berre med profesjonelt mannskap. I mange tilfelle er det dei frivillige som er først på staden.

I doktorgradsavhandlinga som ho forsvarte i 2022, set Tora Aasland søkelyset på den frivillige innsatsen i beredskapsarbeidet, og korleis dei frivillige på best måte kan samvirka med det profesjonelle, offentlege apparatet. Foredraget byggjer på dette arbeidet. Blant spørsmåla Aasland drøftar, er: Korleis finn ressursane kvarandre? Lærer me av våre erfaringar frå krig og kriser? Korleis handtera spenninga mellom det sentrale og lokale? Og kva er god beredskapsleiing?

Tora Aasland (f. 1942) bur i Time. Ho har hatt ei rekkje framståande verv, mellom andre stortingsrepresentant for SV (1985-1993), fylkesmann i Rogaland (1993-2007) og forskings- og høgare utdanningsminister (2007-2012).

 I artikkelserien “Fra det mørke fastland”, som stod på trykk i Verdens Gang januar-mars 1893, teikna Arne Garborg eit dystert bilete av Stavanger og Jæren. Han skildra ein landsdel prega av gledeslaus pietisme og primitiv kulturløyse. Garborg smurde tjukt på, og mange har meint at han var urettferdig. Men uttrykket har blitt hengande ved oss, og ikkje eingong oljealderen har greidd å ta heilt knekken på det.

Hundre år er gått sidan Garborg skreiv artiklane sine. Korleis tek dei seg ut i ettertid? Var Garborg berre fordomsfull og sur, eller sette han fingeren på ømme punkt? Og finst det trekk ved den rogalandske kulturen og mentaliteten Garborg skildrar som ein framleis kan kjenna seg igjen i?

Jan Zahl (f. 1969) er frå Bryne og arbeider som kulturjournalist i Stavanger Aftenblad. Han har skrive fleire bøker, mellom andre “Kontroll på kontinentet. Historia om Kaizers Orchestra” (2006) og “Bryne. Portrett av ein by” (2008).

Foredraget er ein del av programmet til Garborgdagane 2023.

Norge har i lang tid vore velsigna med billeg, fornybar elektrisk kraft. I framtida vil dette også vera ein endå viktigare ressurs med tanke på det grøne skiftet.

Men sist vinter vart hushaldningar og næringsliv ramma av eit “straumsjokk”, då elprisen steig kraftig. Det skapte stor politisk uro, med krav om tiltak for å få tilbake ein stabil, låg kraftpris. Samstundes fekk me ein debatt om kva me skal prioritera å bruka kraftressursane til i framtida

. Datasenter, elektrifisering av sokkelen, elbilar og elbussar, ny grøn industri og auka eksport vil til saman krevja meir straum enn me har tilgjengeleg i dag, og ny utbygging av vasskraft og vindkraft møter protestar.

Kva gjer me i denne situasjonen? Korleis bør krafta prioriterast? Bør me behalda krafta sjølv, eller leggja til rette for meir eksport? Kor mykje ny kraft kan bli tilgjengeleg gjennom utbygging eller sparing? Må me berre venna oss til ein høgare og meir variabel straumpris?

Vigrestadbuen Kjetil Lund står midt oppe i desse spørsmåla. Sidan 2019 har han vore direktør i Norges vassdrags- og energidirektorat (NVE). Lund er utdanna samfunnsøkonom og har også bak seg ein politisk karriere i Arbeidarpartiet som statssekretær i Finansdepartementet 2009-2013 og byråd i Oslo 2017-2019. I 2014 var han sekretariatsleiar då Jens Stoltenberg var FNs spesialutsending for klima.

Tore Renberg er ein av våre fremste, mest allsidige og produktive forfattarar. 50-åringen frå Stavanger har gitt ut nær 30 romanar, novellesamlingar og barnebøker. I tillegg har han skrive fleire teaterstykke og filmmanus. Han er også aktiv musikar, politikar og samfunnsdebattant.

Mange av våre medlemmer vil kjenna Renberg frå bøkene om Jarle Klepp og om Hillevågsgjengen, der handlinga er lagt til Stavanger, ofte med tydelege referansar til Renberg sitt eige oppvekstmiljø. Men frå første stund vart han også lagt merke til på den nasjonale litteraturscena. For debutboka “Sovende floke” fekk Renberg Tarjei Vesaas’ debutantpris i 1995, og han har seinare fått ei rekkje andre prisar, mellom anna Bokhandlarprisen (to gonger), P2-lyttarane sin romanpris, Rogaland fylkes kulturpris og Nynorsk litteraturpris. To av dei nyaste og mest kritikarroste romanane, “Du er så lys” (2016) og “Tollak til Ingeborg” (2020) er skrivne på nynorsk, og språkskiftet til Renberg skapte både oppsikt og debatt.

Tore Renberg er kjend for å ha ordet i si makt også som foredragshaldar, og me kan lova medlemmene ein spennande og engasjerande time på det tradisjonelle litteraturmøtet før jul.

Demokrati, rettsstat og menneskerettar er avløyste av autoritære regime i Russland, Ungarn,
Polen og Tyrkia. Den positive utviklinga i land som Kina og India har snudd,
og sjølv i USA og Storbritannia har utviklinga dei siste åra vore urovekkjande. Då er
det ikkje tale om tilfeldige episodar, men om ein global trend. Krigen i Ukraina viser kor gale det kan gå når kritikk og maktkontroll ikkje lenger er mogeleg.

Kva er årsakene til denne utviklinga, og korleis kan den best møtast for å ta vare på demokratiet, rettsstaten og menneskerettane – grunnleggjande kvalitetar ved samfunnet
slik me kjenner det?

Jørn Øyrehagen Sunde er jurist og rettshistorikar. Han har vore professor ved Universitetet i Bergen, men har frå 2019 vore tilknytt Institutt for offentleg rett ved Universitetet i Oslo. For tida leier han eit prosjekt om politiets historie i Norge. Sunde er ein uvanleg aktiv formidlar, og det kan nemnast at han også er tilknytt Baroniet i Rosendal i heimkommunen Kvinnherad som historikar.

Dei aller fleste av oss vil gjennom livet oppleva å vera pårørande. Det kan vera både som foreldre til barn og unge med nedsett funksjon og som pårørande til sjuke og gamle. Mange legg ned ein stor frivillig innsats i omsorga for nær familie eller andre slektningar og vener. Slik innsats kan opplevast som ei meiningsfylt plikt, ein måte å gi tilbake noko av den omsorga som ein sjølv har fått ein gong. Å ta vare på sine næraste er ein verdi som ligg djupt rotfesta i kulturen vår.

Også i den offentlege omsorgspolitikken blir innsatsen til dei pårørande løfta fram som verdifull. Kostnadene med å oppretthalda og utvikla velferdssamfunnet er stigande, og frivillig innsats trengst for at det skal fungera.

Men kor skal grensa gå mellom dei pårørande og dei profesjonelle? Kan den frivillige innsatsen bli ei sovepute for stat og kommune? Kva hjelp og støtte treng dei pårørande for ikkje å slita seg ut, og korleis kan me få eit betre samspel mellom det offentlege og den frivillige innsatsen? Kva seier forskinga om slike spørsmål?

Kirsten Jæger Fjetland er professor ved Institutt for helsefag, VID vitenskapelige høgskole. Ho deltar i forsking og fagutvikling knytta til sosial støtte til pårørande.

Victor Norman har dessverre meldt sjukdomsforfall til møtet torsdag 19. mai. Det er kjedeleg, men er slikt som kan skje. Det vert for kort tid til å få til eit nytt program, så me ser oss nøydde til å avlyse dette møtet.